مۆبۆتۆ سێسێ‌ سیكۆ ، دیكتاتۆری‌ كۆنگۆ


مۆبۆتۆ سێسێ‌ سیكۆ ، دیكتاتۆری‌ كۆنگۆ . مۆبۆتۆ ماوه‌ی‌ 31 ساڵ حوكمی‌ ولاتی‌ كۆنگۆی‌ دیموكراتی‌ كرد له‌ كیشوه‌ری‌ ئه‌فریقا كه‌ ئه‌و كاته‌ ناوی‌ ووڵاته‌كه‌ی‌ له‌ كۆنگۆوه‌ گۆریبوو بۆ (زایر) و دوای‌ روخانی‌ ده‌سه‌ڵاته‌كه‌شی‌ ناوی‌ گۆڕایه‌وه‌ بۆ كۆنگۆی‌ دیموكراتی‌.
مۆبۆتۆ دوا نه‌وه‌ی‌ حاكمه‌كانی‌ جه‌نگی‌ ساردبوو ، به‌دژایه‌تی‌ كردنی‌ كۆمۆنیزم له‌ كۆنگۆ و ولاتانی‌ ده‌وربه‌ری‌ پشتیوانی‌ ئه‌مریكا و ئه‌وروپای‌ به‌ده‌ستهێنا و ته‌مه‌نی‌ دیكتاتۆریه‌كه‌ی‌ بۆ 31 ساڵ درێژه‌پێدا.
مۆبۆتۆ له‌ 14 تشرینی‌ یه‌كه‌می‌ 1930 له‌شاری‌ لیزالا كه‌ ئه‌وكاته‌ كۆنگۆی‌ به‌لجیكی‌ بوو له‌دایك بوو. له‌ بنه‌ره‌تدا ناوی‌ جۆزێف دێزیرێ‌ مۆبۆتۆ بوو، به‌ڵام ناوی‌ خۆی‌ گۆڕیبوو بۆ مۆبۆتۆ سێسێ سیكۆ. باوكی‌ مۆبۆتۆ چێشتلێنه‌ری‌ والی‌ ده‌سه‌ڵاتداری‌ به‌لجیكابوو له‌ لیزالا. مۆبۆتۆ ته‌مه‌نی‌ 8 ساڵ بوو كه‌ باوكی‌ مرد و له‌لایه‌ن مامی‌ و باپیریه‌وه‌ گه‌وره‌كرا.
له‌ خوێندنگه‌یه‌كی‌ كاسۆلیكی‌ خوێندنی‌ ته‌وا و كرد و له‌ ته‌مه‌نی‌ 20 ساڵیدا چووه‌ ریزی‌ سوپای‌ به‌لجیكای‌ داگیركه‌ره‌وه‌ كه‌ به‌ (فۆرس په‌بلیك) ناسرابوو، تیادا ئه‌فسه‌ره‌ سپی‌ پێسته‌كان كۆنترۆڵی‌ سه‌ربازه‌ ره‌شپێسته‌كانیان كردبوو. مۆبۆتۆ تا پله‌ی‌ ره‌ئیس عوره‌فا به‌رزكرایه‌وه‌ كه‌ ئه‌وه‌ش پله‌یه‌كی‌ باڵا بوو بۆ ره‌شپێستێك بتوانێت به‌ده‌ستی‌ بێنێت. دواتر مۆبۆتۆ وه‌ك رۆژنامه‌نووس كاری‌ كرد و بۆ بۆخوێندن له‌ بواری‌ رۆژنامه‌نوسیدا روی‌ له‌ به‌لجیكاكرد.
به‌رله‌وه‌ی‌ كۆنگۆ له‌ ساڵی‌ 1960 دا سه‌ربه‌خۆیی‌ به‌ده‌ست بێنێت، مۆبۆتۆ گه‌ڕایه‌وه‌ وڵات و دوای‌ سه‌ربه‌خۆی‌ وڵاته‌كه‌ش له‌ لایه‌ن پاتریس لومومبای‌ سه‌ره‌ك وه‌زیری‌ تازه‌وه‌ كه‌ بیروباوه‌ڕێكی‌ چه‌پڕه‌وانه‌ی‌ هه‌بوو كرایه‌ سه‌رۆكی‌ ئه‌ركانی‌ سوپای‌ كۆنگۆ. به‌هۆی‌ ئه‌و ناكۆكیانه‌ی‌ له‌نێوان سه‌رۆی‌ ولات و سه‌ره‌ك وه‌زیراندا هه‌بوو كه‌ قه‌یرانێكی‌ نیشتیمانی‌ لێكه‌وتبۆوه‌، مۆبۆتۆ به‌هه‌لی‌ زانی‌ بارودۆخه‌كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی‌ خۆی‌ بقۆزێته‌وه‌ و له‌ ساڵی‌ 1965دا كۆده‌تایه‌كی‌ سپی‌ به‌رپا كرد و حوكمی‌ وڵاتی‌ خسته‌ ژێر ده‌ستی‌ خۆیه‌وه‌.له‌دوای‌ سه‌ربه‌خۆیی‌ كۆنگۆ بوو به‌ دووه‌م سه‌رۆك كۆماری‌ وڵات.    
مۆبۆتۆ ده‌وڵه‌تێكی‌ تاك حیزبی‌ دامه‌زراند، په‌رله‌مانی‌ هه‌ڵوه‌شاند و ئۆتۆنۆمی‌ ویلایه‌ته‌كانی‌ كه‌م كرده‌وه‌ و  هه‌موو پارته‌ سیاسیه‌كانی‌ قه‌ده‌غه‌كرد و دواتر حیزێكی‌ دروستكرد به‌ ناوی‌ (بزوتنه‌وه‌ی‌ جه‌ماوه‌ریی‌ شۆڕش) و ئه‌ندامبوون تیادا زۆره‌ملێبوو. فه‌رمانیدا هه‌موو سه‌ندیكا و رێكخراوه‌كان یه‌ك سه‌ندیكا پێكبێنن به‌ناوی‌ یه‌كێتیی‌ نیشتیمانیی‌ كرێكارانی‌ زائیر و خستیه‌ژێر ده‌ستی‌ حكومه‌ته‌وه‌. ده‌سه‌ڵاتێكی‌ مه‌ركه‌زی‌ له‌ژێر چنگی‌ خۆیدا دامه‌زراند. كه‌سایه‌تی‌ خۆی‌ به‌سه‌ر هه‌موو وڵاته‌كه‌دا سه‌پاند. ته‌نانه‌ت ناوی‌ خۆشی‌ له‌ ناوێكی‌ خۆراواییه‌وه‌ گۆڕی‌ بۆ ناوێك كه‌ زیاتر له‌ گه‌ڵ كه‌لتوری‌ ئه‌فریقادا بگونجێت ناوی‌ خۆی‌ له‌ جۆزێفه‌وه‌ گۆڕی‌ بۆ )مۆبۆتۆ سێسێ سیكۆ نیگبه‌ندو وازا بانگا( ئه‌ویش به‌مانه‌ی‌ (مۆبۆتۆ ئه‌و جه‌نگاوه‌ره‌ی‌ سه‌رده‌كه‌وێت و سه‌رده‌كه‌وێت و كه‌سیش ناتوانێت رێگری‌ بكات). مۆبۆتۆ ته‌نانه‌ت ناوی‌ وڵاته‌كه‌شی‌ له‌ كۆنگۆوه‌ گۆڕی‌ بۆ زایر. وه‌ك ستالینی‌ یه‌كێتی‌ سۆڤێت و سه‌ددام حسێنی‌ عێراق گرنگیه‌كی‌ زۆری‌ ده‌دا به‌ به‌هێزكردنی‌ كه‌سایه‌تی‌ خۆی‌ و به‌ سه‌دان هه‌زار وێنه‌ی‌ چاپ ده‌كار و به‌سه‌ر خه‌ڵكدا دابه‌شده‌كرا. وێنه‌ی‌ ئه‌و هه‌ر له‌ پوله‌وه‌ تا پاره‌ له‌هه‌موو شتیچكدا ده‌رده‌كه‌وت. هه‌موو قسه‌یه‌كی‌ تۆمار ده‌كرا. قسه‌ی‌ ئه‌و تاكه‌ ده‌نگی‌ ره‌سمی‌ وڵاتی‌ زایر بوو. به‌ده‌گمه‌ن رۆژێك تێده‌په‌ڕی‌ كه‌ ده‌زگاكانی‌ راگه‌یاندن ستایشی‌ نه‌كه‌ن و ته‌نانه‌ت ساده‌ترین و ئاسایترین چالاكی‌ بۆ بلاو نه‌كنه‌وه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی‌ مۆبۆتۆ له‌ ئاسمانه‌وه‌ هاتبێته‌ خواره‌وه‌ له‌ پێناوی‌ خه‌ڵكی‌ كۆنگۆدا.
له‌ژێر دروشمی‌ (ره‌سه‌نایه‌تی)دا كه‌ دواتر به‌ (مۆبۆتۆیزم) ناسرا، هه‌وڵیدا ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی‌ به‌ شه‌رعی‌ بكات له‌رێگه‌ی‌ نه‌هێشتنی‌ ئه‌و به‌هایانه‌ی‌ كه‌ به‌قسه‌ی‌ ئه‌و نامۆن به‌ ئه‌فریقیه‌كان. ته‌نانه‌ت ده‌یوت دیموكراسی‌ كه‌لتورێكی‌ خۆراواییه‌ و بۆ ئه‌فریقا ناگونجێت،به‌ڵكو ولات پێویستی‌ به‌ سه‌ركرده‌یه‌كی‌ به‌هێزه‌. مۆبۆتۆ ته‌مه‌نی‌ سیاسی‌ خۆی‌ له‌سه‌ر سێ‌ كۆڵكه‌ راگرتبوو، توندوتیژی‌ و فێڵ و به‌كارهێنانی‌ پاره‌ی‌ ده‌وڵه‌ت بۆ كڕینی‌ نه‌یاره‌كانی‌. تاڵانكردنی‌ سه‌روه‌تی‌ نیشتیمانی‌ و پیشه‌سازیه‌ سه‌ره‌كیه‌كان له‌لایه‌ن مۆبۆتۆوه‌ وای‌ كرد كه‌ زاراوه‌ی‌ (كلێپتۆكراسی‌) له‌ دایك بێت كه‌ ئه‌و زاراوه‌یه‌ش به‌مانای‌ ( حوكمی‌ چه‌ته‌كان) دێت.   
 له‌ماوه‌ی‌ 31 ساڵ حوكمكردنیدا زیاتر له‌ 5 ملیار دۆلاری‌ بۆ خۆی‌ كه‌ڵه‌كه‌كرد و ناوی‌ چوبوه‌ ریزی‌ یه‌كێك له‌ ده‌وڵه‌مه‌ندترین سه‌رۆك ده‌وڵه‌ته‌كانی‌ جیهان و ته‌نانه‌ت نازناوی‌ بانكی‌ پاداری‌ لێنرابوو.
له‌ساڵی‌ 1970دا مۆبۆتۆ هه‌ڵبژاردنێكی‌ سازكرد كه‌ تیادا تاكه‌ كاندید بوو. هه‌روه‌ك چاوه‌رشێ‌ ده‌كرا مۆبۆتۆ 99%ی‌ ده‌نگه‌كانی‌ به‌ده‌ستهێنا و به‌سه‌رۆكی‌ وڵات هه‌ڵبژێردرایه‌وه‌.
له‌ساڵی‌ 1971دا به‌رنامه‌ی‌ (وشیاری‌ كه‌لتوری‌ ) راگه‌یاند و ناوی‌ ولاته‌كه‌ی‌ گۆڕی‌ بۆ زایر. فه‌رمانیدا هه‌موو كۆنگۆییه‌كان واز له‌ ناوی‌ مه‌سیحی‌ خۆیان بێنن و ناوی‌ ئه‌فریقی‌ له‌خۆیان بنێن. هه‌موو جلوبه‌رگ و ستایلێكی‌ خۆراوایی‌ قه‌ده‌غه‌كرا.
له‌ ساڵی‌ 1973دا دامه‌زراوه‌ بیانیه‌كانی‌ خۆماڵی‌ كرد به‌تایبه‌تی‌ ئه‌و دامه‌زراوه‌ پیشه‌سازیانه‌ی‌ كه‌ به‌لجیكیه‌كان خاوه‌نی‌ بوون و به‌سه‌ر خزم و كه‌سه‌ دڵسۆزه‌كانیدا دابه‌شی‌ كرد. كه‌ ئه‌وه‌ش وایكرد له‌پڕ كۆمه‌ڵێك ده‌وڵه‌مه‌ندی‌ گه‌وره‌ بۆ ماوه‌یه‌كی‌ كاتی‌ سه‌رهه‌ڵبده‌ن.
مۆبۆتۆ رێگه‌یدابوو خاكی‌ ولاته‌كه‌ی‌ كه‌ سنوری‌ به‌ 9 وڵاتی‌ دیكه‌ی‌ ئه‌فریقاوه‌ بوو بكرێته‌ پێگه‌یه‌ك بۆ لێدانی‌ كۆمۆنیزم و له‌به‌رامبه‌ردا داوای‌ له‌ ئه‌مریكا و خۆراوا ده‌كرد بۆ سه‌ركوتكردنی‌ ناره‌زایی و یاخیبوونه‌ یه‌ك له‌دوا یه‌كه‌كانی‌ ناو ولاته‌كه‌ی‌.
مۆبۆتۆ سوێندی‌ خواردبوو كه‌ هه‌رگیز به‌ (سه‌رۆكی‌ پێشوو) ناوده‌رنه‌كات و ببێته‌ سه‌رۆكی‌ كۆچكردوو واته‌ تا مردن ده‌بێت سه‌رۆك بێت. ووتبوشی‌ پێش ئه‌و زایر بوونی‌ نه‌بووه‌ و وڵاته‌كه‌شی‌ نایپارێزێت.
له‌ ساڵانی‌ 1980 كاندا حكومه‌تی‌ زایر، به‌هۆی‌ كه‌ڵه‌كه‌بوونی‌ قه‌رزی‌ ده‌ره‌كی‌ و دابه‌زینی‌ نرخی‌ مس كه‌ به‌رهه‌مهێنانی‌ مس گه‌وره‌ترین داهاتی‌ ولاتی‌ پێك ده‌هێنا و به‌تاڵانبردنی‌ سه‌روه‌تی‌ نیشتیمانی‌ له‌لایه‌ن رژێمه‌كه‌وه‌، روبه‌ڕوی‌ زنجیره‌یه‌ك كێشه‌ی‌ ئابووری‌ ببۆوه‌. بۆ چاره‌سه‌ر كردنی‌ ئه‌و قه‌یرانه‌ش مۆبۆتۆ په‌نای‌ بۆ چاپكردنه‌وه‌ی‌ پاره‌ و لابردنی‌ سه‌ره‌ك وه‌زیر و وه‌زیره‌كان ده‌برد. له‌ كۆتایی‌ هه‌شتاكان و له‌گه‌ڵ روخانی‌ دیواری‌ به‌رلین و كۆچی‌ دوایی‌ كۆمۆنیزم له‌ زۆربه‌ی‌ جیهاندا، رژێمه‌كه‌ی‌ مۆبۆتۆش ره‌واجی‌ نه‌ما. له‌ ساڵی‌ 1990دا كاتێك بزوتنه‌وه‌ی‌ دیموكراتیزه‌كردن زۆربه‌ی‌ ئه‌فریقای‌ گرته‌وه‌، مۆبۆتۆ به‌ قه‌تڵوعام كردنی‌ خوێندكارانی‌ زانكۆی‌ لومبوباشی‌ باشوری‌ وڵات كه‌ داوای‌ چاكسازیان ده‌كرد وه‌ڵامی‌ جوڵانه‌وه‌كه‌ی‌ دایه‌وه‌. كاتێك هه‌واڵی‌ قه‌تڵوعامه‌كه‌ بڵاوبۆوه‌ به‌لجیكا هاوكاریه‌كانی‌ له‌ ولاتی‌ زایر بڕی‌ و به‌دواشیدا ئه‌مریكا و فه‌ره‌نساش هه‌مان كاریانكرد و داوای‌ ریفۆرمیان له‌ مۆبۆتۆ كرد.
رژێمه‌ تاكڕه‌وه‌ گه‌نده‌ڵه‌كه‌ی‌ مۆبۆتۆ چه‌ندین كۆده‌تا و یاخیبوونی‌ لێكه‌وته‌وه‌ كه‌ ته‌نیا به‌ له‌سێداره‌دان و قه‌تڵوعام وه‌ڵامی‌ ده‌دانه‌وه‌.
ئه‌و فشارانه‌ی‌ خۆراوا ده‌یانكرده‌ سه‌ری‌ وایكرد ته‌ندروستی‌ تێكبچێت و مل بۆ ئۆپۆزسیۆن كه‌چ بكات. زۆربه‌ی‌ كاته‌كانی‌ له‌ نه‌خۆشخانه‌كانی‌ وڵاتانی‌ ئه‌وروپا به‌سه‌ر ده‌برد.
دواجار له‌ ساڵی‌ 1996دا یاخیبوانی‌ توتسی‌ ئه‌م هه‌له‌یان قۆسته‌وه‌ و له‌رێگه‌ی‌ یاخیبونێكه‌وه‌ كۆنترۆڵی‌ نیوه‌ی‌ خۆراوای‌ وڵاته‌كه‌یانكرد یاخیبونه‌كانی‌ دیكه‌ش كۆنترۆڵی‌ به‌شی‌ خۆرهه‌ڵاتیانكرد. له‌ ساڵی‌ 1997دا هه‌ردوو گروپه‌ یاخیه‌كه‌ یه‌كیان گرت و توانیان كینشاسای‌ پایته‌خت بگرن و كۆتایی‌ به‌ حوكمی‌ مۆبۆتۆ بێنن.
فه‌ره‌نسا كه‌ نزیكترین هاوپه‌یمانی‌ بوو مفی‌ په‌نابه‌رێتی‌نه‌دایه‌. وڵاتی‌ تۆگۆ كه‌ له‌لایه‌ن دیكتاتۆرێكه‌وه‌ به‌ڕوه‌ ده‌برا سه‌ره‌تا پێشوازی‌ له‌ مۆبۆتۆ كرد ،به‌ڵام هه‌ردوای‌ دابه‌زینی‌ خۆیی‌ و ئه‌ندامانی‌ خێزانه‌كه‌ی‌ داوای‌ لێكردن وڵات به‌جێبێڵن و به‌ناچاری‌ مۆبۆتۆ و كه‌سوكاره‌كه‌ی‌ رویانكرده‌ وڵاتی‌ مه‌غریب تا ئه‌وكاته‌ی‌ له‌ 7ی‌ ئیلولی‌ 1997دا به‌نه‌خۆشی‌ شێرپه‌نجه‌ له‌ ره‌باتی‌ پایته‌ختی‌ مه‌غریب كۆچی‌ دوایی‌ كرد.        

28/02/2012
  • کوردستان
  • عێراق
  • جیهان
" نوێنه‌رانی‌ كورد له‌ كۆمسیۆن چییان كردوه‌؟"
په‌رله‌مانتارێك: ده‌سه‌ڵاتی‌ كوردی‌ به‌رپرسه‌ له‌ نه‌هاتنه‌وه‌ی‌ ناوی‌ كوردان
Sunday, April 21, 2013
هه‌ڵبژاردنی‌ ناوخۆیی‌ بزوتنه‌وه‌ی‌ گۆڕان: 16 هه‌زار هه‌ڵسوڕاو مافی‌ ده‌نگدانیان هه‌یه‌‌و1200 كاندید تۆماركراون
Saturday, April 20, 2013
پارتی‌‌و یه‌كێتی‌ یه‌كتر به‌دواخستنی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ پارێزگاكان تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن
Sunday, April 21, 2013
چوار ساڵ به‌سه‌ر دامه‌زراندنی‌ ڕادیۆی‌ گۆڕان تێده‌په‌رێت
Saturday, April 20, 2013
مه‌سعود بارزانی‌ دواخستنی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ پارێزگاكان ده‌خاته‌ئه‌ستۆی‌ برازاكه‌ی‌
Sunday, April 21, 2013
بارزانی‌ له‌گه‌ڵ وه‌زیرو نوێنه‌رانی‌ كورد له‌ به‌غداد كۆده‌بێته‌وه‌
Saturday, April 20, 2013
هه‌واڵی زیاتر
ڕێكخراوی‌ ته‌موز: لیسته‌كه‌ی‌ مالكی‌ له‌ پارێزگای زیقار یه‌كه‌مه‌
Sunday, April 21, 2013
مالكی‌: مانگی‌ داهاتو هه‌ڵبژاردن له‌ ئه‌نبار و نه‌ینه‌وا به‌رێوه‌ده‌چێت
Saturday, April 20, 2013
مالكی‌: لێپێچینه‌وه‌ له‌و كه‌سانه‌ ده‌كه‌ین فشار ده‌خه‌نه‌ سه‌ر كۆمسیۆن
Sunday, April 21, 2013
زیاد تاریق عه‌زیز: چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ی‌ باوكم هی‌ سێ‌ ساڵ له‌مه‌وبه‌ره‌
Saturday, April 20, 2013
له‌ دوێنێوه‌ سه‌دان خۆپیشانده‌ر له‌لایه‌ن سوپاوه‌ ده‌ستبه‌سه‌ركراون
Saturday, April 20, 2013
عه‌لاوی: كۆبونه‌وه‌ی هه‌لێر-نه‌جه‌ف گۆڕانكاری سیاسی دروست ده‌كات
Saturday, April 20, 2013
هه‌واڵی زیاتر
كۆمسیۆن: ئه‌مڕۆ ئه‌نجامی‌ به‌رایی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ راده‌گه‌یه‌نرێت
Monday, April 22, 2013
به‌ ڤیدیۆ...یه‌كه‌مین ساته‌كانی‌ بومه‌له‌رزه‌كه‌ی‌ چین
Sunday, April 21, 2013
به‌ هۆی‌ بومه‌له‌رزه‌كه‌وه‌ 250 كه‌س كوژراون و 11 هه‌زار كه‌سیش بریندارن
Monday, April 22, 2013
مورسی‌: شۆڕی‌ میسر شۆڕشی‌ برسییه‌كان نه‌بوو
Sunday, April 21, 2013
چه‌كدارانی‌ ئه‌سه‌د سه‌دان كسیان له‌ كوشتارگه‌یه‌كدا قه‌تڵو عام كرد
Monday, April 22, 2013
پۆلیسی‌ فیدراڵی‌ ئه‌مریكا له‌رێگای‌ روسیاوه‌ ئاگاداری‌ دۆسیه‌ی‌ گومانلێكراوه‌كانی‌ قه‌قینه‌وه‌كه‌، بووه‌
Sunday, April 21, 2013
هه‌واڵی زیاتر
ڤیدیۆ...كاتژمێره‌ زیره‌كه‌كه‌ی‌ گۆگڵ
Saturday, April 20, 2013
هه‌واڵی زیاتر
دوو مانگ دوای‌ مردنه‌كه‌ی‌ ته‌رمی‌ پاشای‌ كه‌مبودیا له‌ ڕێوره‌سمێكی‌ تایبه‌تدا سوتێنرا
Tuesday, February 5, 2013
هه‌واڵی زیاتر
كینگداو هایوان...درێژترین پردی‌ ئاوی‌ له‌ جیهاندا
Tuesday, April 16, 2013
هه‌واڵی زیاتر
KNN Frequencies: Nilesat: 10892 H 3/4 S.R = 27500       Hotbird: 12380 V 27500