موعهمهر قهزافی سهرۆك و دیكتاتۆری لیبیا
موعهمهر قهزافی سهرۆك و دیكتاتۆری لیبیا بوو كه بۆ ماوهی 42 ساڵ حوكمی كرد. لهساڵی 1969دا به كۆدهتایهكی سهربازی دهسهڵاتی گرته دهست و له ساڵی 2011 دا به شۆڕشێكی جهماوهری له دهسهڵات دورخرایهوه.
قهزافی ناوی تهواوی موعهمهر محهمهد عبدولسهلام ئهبو منیار قهزافیه. له 7ی حوزهیرانی ساڵی 1942 له گوندی (جهههنهم) له دۆڵی (جارف) سهر به شارۆچكهی (سرت) لهدایك بوو. قهزافی لهناو خێزانێكی ههژاری بیاباننشیندا پهروهردهكرا. خێزانهكهی سهربه خێڵی (قهزازفه) بوو. قهزافی كاتێك تهمهنی 6 ساڵ بوو له ئهنجامی تهقینهوهی مینێكی كۆندا كه لهلایهن سوپای ئیتاڵیاوه چێندرابوو بهسهختی برینداربوو ، دوو ئامۆزاشی گیانیان لهدهستدا. وهك باس دهكرێت ئهو روداوه كاریگهری ههبوو لهسهر بیروبۆچونهكانی ئایندهی بهرامبهر هێزه داگیركهرهكان. ئهو كاتهی قهزافی لهدایك بوو، لیبیا لهژێر داگیركاریی ئیتاڵیدابوو تا ساڵی 1951 كه لهسایهی شا (ئیدریس)دا سهربهخۆیی بهدهستهێنا. قهزافی بهمهبهستی خوێندنی سهرهتایی لهلایهن باوكیهوه نێردرا بۆ شارۆچكهی سرت پاشان بۆ درێژهدان بهخوێندن روی كرده شاری (سهبها) له باشور. له ماوهی خوێندندا گرنگی به سیاسهتدهدا و پێشهوایهتی كۆمهڵێك خوێندكاری شۆڕشگێڕی ناسیۆنالیستی دهكرد. ساڵی 1961 چوه ئهكادیمیای سهربازی له شاری بهنغازی و لهوێ پهیوهندی كرد به كۆمهڵێك كادیرهوه كه ههستی نهتهوایهتی دژ به خۆراوایان ههبوو. له ساڵی 1965 دا چوه ریزی سوپای لیبیاوه. لهوێوه دهستی كرد به زهمینه خۆشكردن و پلاندانان بۆ روخاندنی (شا ئیدریس) پادشای ئهوكاتهی لیبیا. لهوكاتهی لهناو سوپادابوو ماوهی چهند مانگێك بۆ مهشق كردن رهوانهی بریتانیا كرا و ماوهی 4 مانگ له لهندهن مایهوه. ههرچهنده به عهقید بانگ دهكرا، بهڵام لهراستیدا تا ئهو كاتهی دهسهڵاتی گرتهدهست پلهكهی له ملازم زیاتر سهرنهكهوت بوو. قهزافی بهرلهوهی دهسهڵات بگرێتهدهست ژنی یهكهمی هێنا بهناوی فهتحیه نوری خالید كه پیشهی مامۆستا بوو. قهزافی یهكهم كوڕی لهو ژنهی بوو كهناوی لێنا محهمهد. ئهم هاوسهرگیریه زۆری نهخایاند.
قهزافی لهناو سوپادا وهك ئهفسهرێكی نهتهوه پهرست ناوی دهركرد و سهرسام بوو به جهمال عهبدول ناسر سهرۆكی ئهوكاتهی میسر.
قهزافی له ناو سوپادا پێگهی خۆی بههێز كرد. رۆژی یهكی ئهیلولی ساڵی 1969 كاتێك شا ئیدریس بهمهبهستی چارهسهری تهندروستی له توركیا بوو كۆمهڵێك ئهفسهر بهرابهرایهتی قهزافی كۆدهتایهكیان بهرپاكرد و كۆتاییان به دهسهڵاتی پادشایهتی هێنا و كۆماری لیبیای عهرهبیان راگهیاند. قهزافی ههر كه دهسهڵاتی گرته دهست یهكهم كاری ئهوهبوو فهرمانیدا به داخستنی ههموو بنكه سهربازیهكانی ئهمریكا و بریتانیا له لیبیا و ههرهشهی دهركردنی ههموو كۆمپانیا بیانیهكانی نهوتی كرد ئهگهر پشكی زیاتر له داهاتی نهوت نهدهن به دهوڵهتی لیبیا، كۆمپانیاكانیش بهو داوایه رازی بوون.
قهزافی ناوی سیستمی حوكمهكهی دهنێت (جهماهیریه)، كه بهووتهی خۆی دهسهڵاتهكانی گێڕاوهتهوه بۆ خهڵك.
لهكانونی یهكهمی 1969 دا موخابهراتی میسری پلانی كۆدهتایهكیان دژ به قهزافی لهباربرد. ههربۆیه لهترسی بهرپابوونی ههركۆدهتایهك لهدژی ههموو ئۆپۆزسیۆنێكی سیاسی قهدهغهكرد. نهیارانی دهسهڵاتهكهی سهركوت كرد. قهزافی زمان و كهلتوری گهلی ئهمازیغی قهدهغهكرد.
ساڵی 1970 فهرمانیدا بهدهركردنی نیشتهجێبوه ئیتالیهكان له لیبیا. قهزافی چهند بڕیارێكی سهیروسهمهرهشی دهركرد وهك گۆڕینی ناوی مانگهكان بۆ نمونه مانگی ئابی گۆڕی بۆ (هانیباڵ) و تهموزی گۆڕی بۆ (ناسر) بهناوی جهمال عهبدول ناسرهوه.
قهزافی لهساڵی 1971 تا 1977 (یهكێتیی سۆشیالیستی عهرهبی) پهسهندكرد كه وهك پارتێكی سیاسی له لیبیا كاربكات.
قهزافی ههموو بیروبۆچون و فهلسهفهی سیاسی خۆی له كتێبێكدا ئاشكراكردبو بهناوی (كتێبی سهوز) كه لهساڵی 1975 دا لهلیبیا بڵاوكرایهوه. كتێبهكه كه لهلایهن قهزافی خۆیهوه نوسرابوو له 110 لاپهڕه پێك هاتبوو، پێدهچوو بیرۆكهی نوسینی كتێبهكهی له كتێبی سوری (ماوتسی دۆنگ)هوه وهرگرتبێـت.
لهو كتێبهدا قهزافی ئیدانهی سهرمایهداری و كۆمۆنیزم دهكات و ههموو پارتێكی سیاسیش به جۆرێك له دیكتاتۆریهت وهسف دهكات.
له ساڵی 1977 بهدواوه جهماهیریهی لیبیای عهرهبی بهرهسمی وهك دهوڵهتی (دیموكراسی راستهوخۆ) رادهگهیهنرێت كه ههموو كهسێك له تهمهنی ههرزهكاریهوه دهتوانێت لهرێگهی ئهنجومهنه میللیهكانهوه بهشداری حوكمی وڵات بكات. ههرچهنده بهشێوهیهكی رهسمی قهزافی له ساڵی 1977 دا دهستبهرداری ههموو پۆستێكی رهسمی دهبێت، بهڵام بهكردهوه لهبچوكترین دهسهڵاتهوه تا گهورهترین دهسهڵات بهدهست خۆی و كهسه نزیكهكانیهوهبوو.
لهسایهی داهاتی نهوتدا قهزافی گهشهی بهئابوری وڵاتدا. لهماوهی حوكمی قهزافیدا. هاوڵاتیانی لیبیا سودمهند بوون له خوێندن و چاودێری تهندروستی به خۆڕایی. رێژهی خوێندهواری 10%هوه بهرزبۆوه بۆ 90% و لهكاتی خانوو دروستكردندا هاوكاری دارایی دهكران و وڵات گهشهیهكی بهرچاوی بهخۆوه بینی.
لهگهڵ ههموو ئهوانهدا ئهوانهی رهخنهیان له قهزافی دهگرت بهوه تۆمهتباریان دهكرد كه بهشێكی گهورهی داهاتی وڵاتی بۆ خۆیی و ئهندامانی خێزانهكهی دهبرد. زۆربهی كۆمپانیا گهورهكان بهدهست كهسه نزیكهكانی قهزافیهوه بوون. قهزافی لهسایهی داهاتی نهوتدا ببوه یهكێك له دهوڵهمهندهكانی جیهان.
بهگوێرهی ئهو راپۆرتانهی سایتی ویكیلیكس بڵاوی كردنهوه، قهزافی خاوهنی 131 ملیار دۆلار بوو كه شهش ئهوهندهی بودجهی لیبیا بوو له ساڵی 2011. ههربهگوێرهی ئهو راپۆرتانه قهزافی زۆربهی سامانهكهی له ئیتاڵیا خسبوه بواری وهبهرهێنانهوه بهجۆرێك خاوهنی 5%ی كۆمپانیا گهورهكانی ئیتاڵیا بوو. لهگهڵ ئهو داهاته زۆرهی لیبیا كه له نهوتهوه دهستی دهكهوت، كهچی خهڵكانێكی زۆر له ههژاریدا دهژیان.
له ماوهی دهسهڵاتیدا ، قهزافی هێڵێكی راستی له سیاسهتكردندا نهبوو. لهسهرهتادا پشتی كرده خۆراوه به ئامانجی دروستكردنی یهكێتیهكی نهتهوهیی عهرهبی. ههوڵهكانی بۆ یهكگرتن لهگهڵ تونس و پاشان میسر شكستیان هێنا.
قهزافی لیبیای راپێچی چهند شهڕێكی شكستخواردوو كرد لهوانه لهگهڵ میسر و سودان و وڵاتی چاد.
پاش ئهوهی لهناوخۆدا پێگهی بههێزكرد و گهلی سهركوت كرد، تیمێكی له موخابهرات پێكهێنا كه بهجیهاندا دهگهڕان و نهیارانی دهسهڵاتهكهی قهزافیان دهتۆقاند و تیرۆریان دهكردن.
لهسهرهتای حوكمكردنیدا تا ماوهیهكی زۆر بههۆی ههڵوێست و لێداوانه دوژمنكاریهكانی بهرامبهر خۆراواو پشتیوانیكردنی تیرۆری نێودهوڵهتی، زۆرجار گرژی و ئاڵۆزی لهنێوان قهزافیدا بهدی دهكرا. پیوهندیه ئاڵۆزهكانی نێوان قهزافی و خۆراوا له ساڵی 1986 گهیشته لوتكه كاتێك فرۆكه ئهمریكیهكان بارهگای سهرهكی قهزافیان بۆردومانكرد. قهزافی لهو هێرشهدا رزگاریبوو، بهڵام كچێكی كه تهبهنی كردبوو كوژرا.
لهساڵی 1988 دا ئهمریكا و بریتانیا رژێمهكهی قهزافیان به خستنهخوارهوهی فرۆكهیهكی ئهمریكی لهسهر ئاسمانی شارۆچكهی لۆكهربی له سكۆتلهندا تۆمهتباركرد. لهو روداوهدا 259 كهس له سهرنشینانی فرۆكهكه و 11 هاوڵاتی شارۆچكهكهش گیانیان لهدهستدا، بهڵام حكومهتی لیبیا لهساڵی 2003 دا بهبڕی 2 ملیار و 700 ملیۆن دۆلار قهرهبوی قوربانیهكانی دایهوه.
قهزافی خۆی وانیشان ئهدا كه دژی خۆراوایه، بهڵام لهسهرهتای 1990هكاندا كاتێك زانی مهترسی بزوتنهوه ئیسلامیهكانی لهسهره پهنای بۆ وڵاتانی ئهوروپا و ئهمریكا برد و داوای هاوكاری موخابهراتی له بریتانیا و ئهمریكا كرد.
زۆر له بیرو بۆچون و لێدوانهكانی پێچهوانهی ههڵسوكهوتهكانی بوو. قهزافی له كتێبه سهوزهكهیدا داوای كردبوو كه پێویسته ژنان ئهركی ماڵهوه جێبهجێ بكهن و كاری دهرهوه نهكهن كه ئهركی پیاوانه ، كهچی خۆی 400 پاسهوانی ژنی ههبوو.
قهزافی خۆی وانیشان دهدا كه دژی خۆراوایه ، بهڵام زۆربهی سامانی وڵاتهكهی له وڵاتانی ئهوروپا بهتایبهتیش له ئیتاڵیا خستبوه وهبهرهێنانهوه.
بهووتهی خۆی حوكمی بۆ گهل گێراوهتهوه و دیموكراسی راستهوخۆ پیادهدهكات،بهڵام دۆستی نزیكی دیكتاتۆرهكانی ناوچهكه بوو وهك عیدی ئهمین دیكتاتۆری ئۆگهندا و زهینلعابدین بن عهلی دیكتاتۆری تونس و حوسنی موبارهك دیكتاتۆری میسر و سهركرده خۆسهپێنهكانی فهنزوێلا و كۆڵۆمبیا.
قهزافی پاش ئهوهی له دروستكردنی یهكێتی نهتهوهیی عهرهب بێئومێد بوو، رویكرده وڵاتانی ئهفریقا و ههوڵی دروستكردنی رێكخراوێكی ئهفریقی دا هاوشێوهی رێكخراوی (ناتۆ). پشتیوانی له زۆر له وڵاتنی ئهفریقا دهكرد، ههربۆیه نازناوی پادشای پادشاكانی ئهفریقای لێنرا.
قهزافی لهكۆبونهوهی سهركردهكانی جیهاندا به جل و بهرگ و لێدوانه سهیروسهمهرهكانیهوه دهناسرایهوه. زۆرجار ئهو جلوبهرگه سهیرانه روخساری راستهقینهی دیكاتیریهتهكهی داپۆشیبوو. هیندهی جیهان سهرنجیان له جلوبهرگ و لێدوانهكانی دهدا هێنده سهرنجیان له شێوازی حوكم و جۆری رژێمهكهی نهدهدا.
سستهرهكانی لای موعهمهر قهزافی پێگهیهكی تایبهتیان ههبوو لهناو ژنانی لیبیا، لهبهر ئهوهی قهزافی كه دهسهڵاتی گرتهدهست له ژنی یهكهمی جیابۆوه و (سهفیه فوركاش)ی هێنا كه سستهرێك بوو له نهخۆشخانه كاری دهكرد. لهو ژنهشی 7 منداڵی ههبوو بهناوهكانی، سهیفولئیسلام، ساعیده، هانیباڵ، موعتهسهم، خهمیس، عائیشه و سهیفولعهرهب.
بههاری عهرهبی كه لهساڵی 2011دا بهرپابوو لیبیاشی گرتهوه و له 17 شوباتی ئهو ساڵهدا شوڕشی لیبیا دژ به قهزافی راگهیهندرا. ههر زوو شۆڕشهكه ههموو لیبیای گرتهوه. قهزافی شۆڕشگێڕهكانی به ئهندامانی قاعیده و دز و ئاڵودهبوو به دهرمانی بێهۆشكهر لهقهڵهمدهدات و فهرمانی به سوپا و لایهنگرانی كرد به توندترین شێوه روبهڕوی ناڕازی و شۆڕشگێڕهكان ببنهوه و سهركوتیان بكهن. سهرهنجام به هاوكاری فرۆَكه جهنگیهكانی ناتۆ، شۆڕشگێڕهكان توانیان له 22ی ئابی 2011 دا پایتهخت بگرن و دهسهڵاتهكهی قهزافی رابماڵن. قهزافی خۆشی له 20ی تشرینی یهكهمی 2011 له نزیك شاری (سرت)، شوێنی لهدایكبوونی بهدیلی كهوته دهست گروپێك له شۆڕشگێڕان و پاش ئهشكهنجهدان وسوكایهتی پێكردن، كوژرا.
بهمجۆره كۆتایی هات به 42 ساڵ حوكمی دیكتاتۆرێك.
30/06/2012
کوردستان
عێراق
جیهان
" نوێنهرانی كورد له كۆمسیۆن چییان كردوه؟"
پهرلهمانتارێك: دهسهڵاتی كوردی بهرپرسه له نههاتنهوهی ناوی كوردان
Sunday, April 21, 2013
ههڵبژاردنی ناوخۆیی بزوتنهوهی گۆڕان: 16 ههزار ههڵسوڕاو مافی دهنگدانیان ههیهو1200 كاندید تۆماركراون
Saturday, April 20, 2013
پارتیو یهكێتی یهكتر بهدواخستنی ههڵبژاردنی پارێزگاكان تۆمهتبار دهكهن
Sunday, April 21, 2013
چوار ساڵ بهسهر دامهزراندنی ڕادیۆی گۆڕان تێدهپهرێت
Saturday, April 20, 2013
مهسعود بارزانی دواخستنی ههڵبژاردنی پارێزگاكان دهخاتهئهستۆی برازاكهی
Sunday, April 21, 2013
بارزانی لهگهڵ وهزیرو نوێنهرانی كورد له بهغداد كۆدهبێتهوه
Saturday, April 20, 2013
ههواڵی زیاتر
ڕێكخراوی تهموز: لیستهكهی مالكی له پارێزگای زیقار یهكهمه
Sunday, April 21, 2013
مالكی: مانگی داهاتو ههڵبژاردن له ئهنبار و نهینهوا بهرێوهدهچێت
Saturday, April 20, 2013
مالكی: لێپێچینهوه لهو كهسانه دهكهین فشار دهخهنه سهر كۆمسیۆن
Sunday, April 21, 2013
زیاد تاریق عهزیز: چاوپێكهوتنهكهی باوكم هی سێ ساڵ لهمهوبهره
Saturday, April 20, 2013
له دوێنێوه سهدان خۆپیشاندهر لهلایهن سوپاوه دهستبهسهركراون
Saturday, April 20, 2013
عهلاوی: كۆبونهوهی ههلێر-نهجهف گۆڕانكاری سیاسی دروست دهكات
Saturday, April 20, 2013
ههواڵی زیاتر
كۆمسیۆن: ئهمڕۆ ئهنجامی بهرایی ههڵبژاردنهكه رادهگهیهنرێت
Monday, April 22, 2013
به ڤیدیۆ...یهكهمین ساتهكانی بومهلهرزهكهی چین
Sunday, April 21, 2013
به هۆی بومهلهرزهكهوه 250 كهس كوژراون و 11 ههزار كهسیش بریندارن
Monday, April 22, 2013
مورسی: شۆڕی میسر شۆڕشی برسییهكان نهبوو
Sunday, April 21, 2013
چهكدارانی ئهسهد سهدان كسیان له كوشتارگهیهكدا قهتڵو عام كرد
Monday, April 22, 2013
پۆلیسی فیدراڵی ئهمریكا لهرێگای روسیاوه ئاگاداری دۆسیهی گومانلێكراوهكانی قهقینهوهكه، بووه
Sunday, April 21, 2013
ههواڵی زیاتر
ڤیدیۆ...كاتژمێره زیرهكهكهی گۆگڵ
Saturday, April 20, 2013
مایكرۆسۆفت ئێكس بۆكسێكی نوێ دهخاته بازاڕهوه
Wednesday, April 10, 2013
بیستههمین وێبگهڕی كۆمپانیای موزیلا بڵاوكرایهوه
Wednesday, April 10, 2013
شێوازی خهوتن كاریگهری لهسهر دووگیان ههیه
Wednesday, April 3, 2013
ههواڵی زیاتر
دوو مانگ دوای مردنهكهی تهرمی پاشای كهمبودیا له ڕێورهسمێكی تایبهتدا سوتێنرا
Tuesday, February 5, 2013
دۆخی تهندروستی بوشی باوك له مهترسیدایه
Thursday, December 27, 2012
دوای 18 رۆژ ماندێلا نهخۆشخانهی بهجێهێشت
Thursday, December 27, 2012
رۆبهرت موگابی سهرۆكی ولاتی زیمبابۆی
Saturday, September 1, 2012
ههواڵی زیاتر
كینگداو هایوان...درێژترین پردی ئاوی له جیهاندا
Tuesday, April 16, 2013
گۆڕستانێكی مرۆیی له قوڵایی دهریادا
Wednesday, April 10, 2013
كلتوری گهلان
ئافرهته زهرافهییهكان له تایلهند
Tuesday, April 9, 2013
توێژینهوهیهك: له ژیاندا پیاوان دڵخۆشترن له ژنان
Sunday, April 7, 2013
ههواڵی زیاتر
KNN Frequencies:
Nilesat: 10892 H 3/4 S.R = 27500 Hotbird: 12380 V 27500
Printing House
Wusha
Sbeiy
Rozhnama
سهرهتا
|
دهرباره
|
کوردستان
|
عیراق
|
خۆرههڵاتی ناوهڕاست
|
جیهان
|
وهرزشی
ئابوری
|
زانستی
|
ئهرشیف
|
بهرنامهکان
|
راپۆرت
|
پهیوهندی
Email:
[email protected]
Copyright © 2008 KNN and Wusha Corp. All rights reserved.